Мусохиба

Марги ғурури Мавлоно

Мусоҳибаи Фирдавси Аъзам бо Шоҳмирзои Хоҷамуҳаммад

Мавлоно Ҷалолидини Балхи солҳо ва карнҳост, ки бо осору ашъори ноб, ирфони ва иҷтимоии хеш ва бо диду пиндори ҷаҳонии хеш таваҷҷуҳи одамони дорои мазҳабу кеш, миллият ва нажоди мухталифро ба суи хеш мехонад. Яке аз вижагиҳову хусусиятҳои шеъри у, андешаи у, пиндору гуфтору рафтори у ин албатта бидуни тардид тааллуқият ба ҳама инсонҳост, новобаста аз сину сол ва новобаста аз адёну мазоҳиби дини. Осори у лаҳза ба лаҳза ба таври такрор ба бозор меоянд ва мардумони дорои гуногунзаминаро ба самти худ мекашанд. Рости Мавлоноро чи чиз ё худ ки муҷиб гашта ба чунин як шахсияти ормони табдил ёбад? Шамси Табрези ки буд, ки инчунин Мавлоноро ошуфтаву шурида гардонда буд? Оё суфи кисту зоҳид кист? Ин ва дигар суолҳоро ин макола аз зовияи нависанда, рузноманигор, устод Шоҳмирзои Хоҷамуҳаммад накл мекунад. Мавсуф зода ва парваридаи рустои Худгифи Сояи ноҳияи Мастчоҳ буда, узви конфедератсияи байналхалкии журналистон, ҳамчунин муаллифи кутуби “Сурмаи дил” (ҳамроҳ бо писараш Шоҳмансур) ва “Касидаи ҷавонмарди” (дар ҳамкори бо Мирзоҳамдами Шарифзода) буда “Ахтари зулматсуз” сеюмин асари у мебошад. Бо манзури рушани андохтан бо чанд суоле, ки дар боло зикрашон рафт, рокими ин сутур суҳбате оростам, ки манзури шумо хонандаи арҷманд мегардонам.

Устод мехостам суоли нахустро аз чи гуна ва бо кадом далоил Мавлоно шудани Ҷалолиддин бидонам?

Сина хоҳам шарҳа – шарҳа аз фирок

То бигуям шарҳи дарди иштиёк

Ба номи Худованди бахшояндаи меҳрубон ва дуруд бар паёмбару оли у ва салом ба шумову хонандагони арҷманд. Ба ин суол аз ин ҷо ва аз ин нукта шуруъ мекунам. Ба иллати ваҳшонияти Чингиз, аз бими марг, аз бими он, ки таҷовуз ба номусу нанги аҳли хонавода нарасад, Ҷалолиддин дасти хонаводаашро гирифта Балхро бо максади Куния тарк мекунад. Ва дар ин сафар уро ҷумла ёру дустон ҳамроҳи мекарданд ва тамоми балхиёнро барои ҳиҷрат даъват намуд. Дар ин сафар у бо шайхи замон ва суфии шаҳири даврон Атторри Нишопури мулокот мекунад. Албатта дар аксари сарчашмаҳо чигуна сурат гирифтани бархурди ишон мазкур аст, инҷо тафсилоти нақли онро сарфи назар мекунам.

Вакте, ки Мавлоно дар шаҳри Куния машгули тадрису омузиш буд, дар шаҳри дур аз икоматгҳoи Мавлоно ҳотифе ба гуши шаҳсе бо инояти Худованд башорат медиҳад, ки бархезу роҳ ҷониби Куния пеш гир ва Ҷалолиддинро Мавлоно гардон. Ин одам Тирмизро бо максади Куния тарк мекунад.

Маъзарат, устод, оё ин ҳотифро ном чи буда?

Ин шахсро ном Саидбурҳониддини Сирдон буд. Саидбурҳониддин муҳаккики Тирмизи муриди покдили падари Мавлоно буд ва нахустин касе буд, ки Мавлоноро ба водии тарикат роҳнамои кард. Бурҳониддин муҳаккики Тирмизи аз иродатмандон ,шогирдон ва муҳиббону муридони содику устувори ҳазрати Султонулуламо мебошад. У бо истеъдод ва маърифате, ки соҳиб уд тавонист дар кучактарин замон ба дараҷоти болои сулук бирасад. Саидбурҳониддин Мавлоноро ба сулуки бештар ва фаҳми беҳтари ҳакоики дину ирфон даъват намуд. Вай сафар кард то бо муршиди худ Султонулуламо дар Куния дидор намояд. Аммо чун ба Куния расид, мутавваҷеҳ шуд, ки у ҷон бохтааст. Пас назди Мавлоно рафт ва ба у гуфт: “Дар ботини ман улумест, ки аз падарат ба ман мерос монда. Ин маъониро аз ман биёмуз то халифи сидки падар шави”. Мавлоно сипас бо дастури у ба риёзат пардохт ва такрибан 9 сол бо у ҳамнишин буд.

Буд дар хидматаш ба ҳам нуҳ сол

То ки шуд мисли у ба колу ба ҳол

Бо омадани ин шайх омузишу тадриси Мавлоно ба зинаҳои болои роҳ ёфт. Бо таъкиду дархости пири худ Саидбурҳониддини Сирдон Ҷалолиддинро мебоист ба таври такрор китоби бузурги киблагоҳаш Султонулуламоро аз бар намояд. Баъд аз солҳо омузишу тадрис сипас пир ба мурид ру оварда башорат медиҳад, ки у аз илми имону зоҳир аз падари хеш пеш рафтааст, лекин дар илми асрор ҳануз зинаҳоеро мебоядаш тай намояд. Яъне Мавлоноро лозим буд то ин ду илм асрору ҳолро аз пири худ Саидбурҳониддин биомузад. Ва ҳамчунин ҳам шуд. Аммо лозим ба ёворасит, ки Ҷалолиддин аз падари бузугвори хеш ба истилоҳ як чизеро ба мерос гирифта буд ва он гурур буд. Барои инсони комил шудан уро мебоист то гурури хешро курбон намояд. Саидбурҳониддин ин вижагиро дар у медид. Мавлоно билохира Саидбурҳониддинро ба масобаи пири хеш пазируфт. Бо дасти муриди додани Мавлоно ба муршиди хеш дигар ихтиёрро куллан ба пири худ бахшид.

Бояд гуфт ,ки дар он замонҳо дар Куния чун боришот хеле зиёд шуда буд, ҷуйборе, ки аз паҳлуи масчид ё мадраса мегузашт хеле ифлосу касиф буд. Саидбурҳониддин Ҷалолиддинро мефармояд, то ин ҷойҳоро тамизу мураттаб намояд. Мавлоно шабона як чоҳро ки тозаву тамиз мекард ва чун саҳаргоҳон боз медид ки он чоҳ пур аз ифлосиву касифи шуда. Он ҳама бадбуиҳоро барканор мекард. Ҳатто ҷойҳое чун дастшуи (ҳоҷатхонаҳо)- ро тамизу мураттаб менамуд.

Сипас рузе Саидбурҳониддин ба дасти Ҷалолиддин кулборе дода аз у хост то ба бозор равад ва дарюза ҷамъ мекунад яъне каландари кунад барои аҳли мадраса, ин кор ва ин фармон бар шахсе чун Мавлоно хеле гарону сангин буд , аммо у ҳак надошт, ки аз ҳарфи пир ру тобад ва ногузир ба итоати фармони пири хеш буд.

Оё ин ҳама фармон аз тарафи Саибурҳониддинро ҳадаф чи буда?

Пир Саидбурҳониддин мекушид то Ҷалолиддинро гурусна гузорад, чун медонист, ки дар роҳи расидан ба илм гуруснаги асарбор аст. Мегуянд гуруснаги чун сарпушест, агар сарпушро бардорем, барои омузиши илм масири тозае боз мешавад. Саидбурҳониддини Сирдон то ба он ҳадде муриди хеш Ҷалолиддинро дар гояти гуруснагию камхурдан мегузорад, ки ҷисму тани у комилан барои дарки ҳакоику асрори Худованд омода мешавад. Асосан шабзиндадорию таҳаҷҷуд, кам хуфтану кам гуфтану, кам хурдан аз хасоисис аҳли ирфон мебошад,ки нисбати ин чиз хеле сахт мегиранд.Аз диди орифон онон,ки аз ин хусусиятҳо ба дуранд аз аҳли орифон нестанд.Ҳатто Мавлоно дар Маснави ҳикояте дорад,ки дар он ошики хоболудро чун кудаку хом мешуморад.

Баъд аз он, ки пир муриди хеш Ҷалолиддинро дар улуми зоҳир ба камол дид аз у мехоҳад то замонеро сарфи улуми ботин намояд, улуме ки аз хилват ҳосил мешавад. Сипас Мавлоно ба гушаи хилват мепардозад яъне чилла мешинад. Гуянд гайр аз обу чанд курси ҷавин ҳеч чизи дигаре дар он хилват набуд. Баъд аз он, ки чиҳил руз бигзашт Саидбурҳониддин дари хилватгоҳро бикшод ва Мавлоноро дид ба ҳузури тамом дар гушаи тафаккур сар ба гиребони таҳайюр фуру бурдааст, яъне ба олами ботин роҳ ёфта. Мавлоно ба намоз истода ниёз мекард. Мавлоно дар ин хилват ба сад ҷилват саропо нур шуда буд:

Дар ду чашмаш бин хаёли ёри мо

Ракс раксон дар саводи он басар.

Ё

Онон, ки талабгори Худоед, Худоед

Берун зи шумо нест шумоед, шумоед.

Баъдуҳу Саидбурҳониддин шогирди хеш Ҷалолиддинро огуш гирифта уро табрик мекунад ва дуо намуда башорат медиҳад, ки ба илми ҳолу асрор сазовор шудааст. Саидбурҳонидин саҷдаи шукр ба ҷой овард, ҳазратро дар канор бигрифт, бар руи муборакаш бусаҳо рехт. Бо гузоштани салла бар сари Ҷалолиддин уро имом мехонанд. Баъд пирро лозим мешавад то бо ирода ва инояти Худованд аз мурди хеш ҷудо шавад. Аммо Мавлоно намегузошт. Вале чун рафтани Саидбурҳониддин иродаи Худованд буд, ногузир Мавлоноро тарк мекунад. Меравад ба шаҳре сипас баъд аз чанде ба гуши Мавлоно хабари гамини реҳлати уро мешунавад ва сахт андуҳгин мешавад. Аммо лозим ба ёдоварсист, ки Саидбурҳониддин кабл аз рафтанаш ба Мавлоно таъкид мекунад, ки замони будани ман сар омад пас аз ман каси дигар меояд, ки туро иршод шавад. Инҷо Мавлоно аслан аз ки будани шахсияте чун Мавлоно иттилое надорад. Мавлоно дар 37 солаги орифу донишманди даврони худ шуд ва муридону мардумон аз вуҷудаш баҳраманд буданд, то ин , ки рузе аз рузҳо дарвеше дар зиндагии у падидор гашт ва ба гуфти худи Мавлоно оташе дар бешаи андешаҳои Мавлоно афрухт.

У ки буд, ки ин гуна Мавлоноро шефтаву савдоии хеш бинмуда?! Ва Мавлавиро бар он медорад, ки девони шеъри бисёр боарзиши худро ба номи Шамс бисарояд ва ба вай такдим намояд?

Ин орифу шайхро ном Шамси Табрези буд. Албатта мо Шамси Табрезиро бештар аз панҷараи сурудаҳо ва газалҳои шурдиаи вай аст, ки мешиносем.Аммо бо вуҷуди он ки Шамси Табрезиро комилан намедонем, аммо он чи рушан аст, асарест, ки бар Мавлави мегузорад ва зиндагии Мавлавиро мамлу аз ишк, ирфон, хилват ва ворастаги менамояд ва у ҳамчун суфии софшудае ба истилоҳ таваллуди дигар меёбад. Шамси Табрези ончунонон зери таъсири худ карор медиҳад, ки уро то поёни зиндаги масту саргаштаву девонаву шурдиа мекунад. Инҷо Мавлоно ҳоли худро чунин шарҳ медиҳад:

Зоҳид будам таронагуям карди

Сарҳалкаи базму бодаҷуям карди

Саҷҷоданишини бовикоре будам,

Бозичаи кудакони куям карди.

Рузе Мавлоно аз роҳи бозор ҳамроҳи шогирдону муридони хеш бо саллае дар сар ба хона бармегашт ки обире ношинос савори хирчине назди у омад ва густохона пурсид аз у: “Муҳаммад бартар буд ё Боязид” Мавлоно бо лаҳне холи аз хашм посух дод: “Муҳаммад (сс) сарҳалкаи анбиёст Боязиди Бастомиро бо у чи нисбат?”. Дарвеш бонг бардошт:” Пас чаро он як субҳонак мо арафнок гуфт ва ин як субҳони мо аъзам шони ба забон ронд? “Мавлоно андешиду гуфт: “Боязид тангҳавсала буд ва бо як ҷуръа арбада кард ва зарфияти хешро пур дид, аммо Муҳаммад дарёниуш буд бо як ҷом аклу сукуни худро аз даст надод. Боязид вакте, ки палидиҳову бадиҳову наҷосатҳоро аз вуҷуди худ дур карду тоза намуд,ба зоти Ҳак таоло бирасид. Ин маънии он дорад,ки бо он чи ки дар талаб буд,ҳамин буд ва бо ҳамин зарфият конеъ шуд, аммо ҳазрати паёмбар ҳар руз 70 макомро тай мекард ва пушаймони мекард, ки ҳануз андар ин 70 маком чизи каме бардошт намудааст.”. Пас аз ин гуфтор Шамс аз ҳайбати посухи бисёр дакики Мавлоно, ки у аз каси дигаре нашунида буд, беҳуш мешавад ва баъди чанде ба ҳуш меояд ва бегонагии онон ба ошноии рафокат табдил ёфт. Ба истилоҳ нигоҳи Шамс гуфта буд аз дури дурҳо ба ҷустуҷуят омадам, аммо бо ин бори гарони илм ва пиндорат чи гуна ба мулокоти Оллоҳ метавони бираси? Ва нигоҳи Мавлоно ба у посух дода буд: “Маро тарк макун дарвеш ва ин бори музоҳимро аз шонаҳоям бардор” Пайдони шудану ворид шудани Шамс дар зиндагии Мавлоно тавониста таҳаввулоти амикеро дар афкору андешаи у эҷод намояд. У бо Мавлоно пайваст ва уро чунон шефта намуд, ки дарсу ваъзро канор гузошт ва ба шеъру тарона пайваст ва ракси самоъ пардохт ва шоира гашт бемонанд. Аммо касе намедонад ки Шамс бо Мавлоно чи гуфту чи омухт ва Мавлоно чи шуниду чи гирифт

Оё Шамс чи таҳаввулоте дар андешаву зеҳни Мавлоно тавлид кард ва онҳоро суҳбат аз чи буд?

Пас ин ду ба хилват менишинанд ва ҷамоати азиме дар интизори ин, ки пирашон Мавлоно ояду сухан аз ирфону самоу имону зоҳиру нафсу ишку, гуяд, аммо Мавлоно гуи ҳамаро дар суҳбати Шамс омухт. Сипас натоиҷи ин ҳама суҳбату гуфтугуҳо бо Шамс Мавлоноро билкул тагйир дод ва у дар чеҳраи Шамс Худоро дарёфт. Кулуби ишон он кадар бархурди ошикона намуд, ки дар суҳбати ишон ҷуз вожаҳои Ишк, Малак, Имон, Худо чизе намерехт. Ва дар хабар аст, ки Мавлоно аз бархурд бо Шамс сазовори инсони комил гашт. Аммо бояд мутазаккир шуд,ки ҳануз пас аз ҷилла нишастан пири нахустини Мавлоно Саидбурҳонидини Тирмизи хитоб ба Мавлоно чунин гуфта буд: “Муборакат бод, инсони комил шуди,акнун бирав роҳи башариятро ба суи худоои рушани бахш”.

Албатта муридони Мавлоно медиданд, ки пирашон муриди жандапуше гумномшуда ва таваҷҷуҳе ба ишон намекунад ба фитнаҷуиву бухл ру оварданд ва ба Шамс носазо мегуфтану мекарданд ва таҳкираш мекарданд. Шамс, албатта аз ин амалҳои ишон ранҷид ва дар ҳамон замоне,ки Мавлоно 39 сол дошт аз Куния ба Димишк меравад. Албатта ин ба Мавлоно бетаъсир набуд, уро ором намегузошт дурии Шамс. Муридан чун мебинанд, ки рафтани Шамс рафтани Мавлоно ҳануз натавонист уро мутаваҷҷеҳи худашон кунад, пушаймон мешаванду аз пири худ пузиш металабанд:

Пеши шайх омаданд лобакунон

Ки бубахшо макун дигар ҳиҷрон

Тавбаи мо бикун аз лутф кабул,

Гарчи кардем ҷурмо аз фузул

Дар ин миён Мавлоно фарзанди худ Султон Валадро ба дунболи Шамс мефиристад, пайдо мекунаду меораду боз дубора ҳасодати муридон барангехта мешавад ва таҳкир мекунад, боз меoварад, ва роҷеъ ба ин ҳолат дар хабар мазкур аст, ки ниёзе ба овардани онро ба таври муфассал намебинам. Аммо охирин маротибае, ки Шамс меравад ин бебозгашт буд ва гуруби ҳамешагии ин хуршеди тобноки ҷаҳони маърифат буд. Саранҷом бехабар аз Куния рафт ва нопадид шуд ва аз торихи сафар ва чигунагии он касе чизе намедонад. Мавлоно аз маргу реҳлати Шамс хабардор набуд ва ҳатто бовар ҳам намекард, ки Шамси у рафта бошад:

Ки гуфт, ки он зиндаи ҷовид бимурд?

Ки гуфт, ки офтоби уммед бимурд?

Он душмани хуршед баромад бар бом

Ду чашм бибасту гуфт: хуршед бимурд?

Ҳаминро бояд арз намоям, ки Мавлоно дар дуриву фироки ҷонсузи Шамс ноором буд ва рузу шаб ба самоъ пардохт ва ҳоли ошуфтааш дар ҳама ҷо бар сари зaбонҳо афтод:

Рузу шаб дар само раксон шуд

Бар замин ҳамчу чарх гардон шуд.

Мавлоно чун аз Шамс комилан маҳрум шуд, дур шуд ва чун дар ҳама ҷо уро меҷуст, аммо намеёфт. Аммо у ҳарчанд Шамсро пайдо накард, лек ҳакиакти Шамсро дар худ ёфт Яъне Мавлоно, ки дар пайи ҷустуҷӯи як нафар инсони ормонӣ буд ва дарёфт,ки он чи ки ба дунболаш аст, дар вуҷуди худаш ҳозир аст. У бо тамом ба ракси само мепардозад ва онро василае барои раҳои ва гурез медид, ин василае буд,ки барои руҳи одами кумак мекунад то дуриҳоро фаромуш кунад ва пила пила ба боми олами кудсу малакути уруҷ кунад.

Пири ману муриди ман, дарди ману давои ман,

Фош бигуфтам ин сухан, Шамси ману Худои ман

Устод бо як ҷумла бифармоед, ки Ишк аз дидгоҳи Мавлоно чист?

Танҳо ҳаминро мехоҳам зикр намоям, ки Ишки Мавлоно таърифбардор нест. У мефармояд

Дар нагунҷад ишк дар гуфтушунид

Ишк дарёест умкаш нопадид.

ё ҷои дигар мегуяд:

Шарҳи ишк ар ман биуям бар давом

Сад киёмат бигзарад в – он нотамом

Устод, агар сухане чанд оиди вижагиҳо ва авомили башари шудани Мавлоно арз менамудед, хеле мамнун будаме?

Мавлоно чун дигар инсонҳо махлуки Худованд буд, у медонист, ки ҳама инсонҳо фарзандони Одаму Ҳаввоянд ва эҳтироми ҳамаро ба ҷой меовард. Мавлоно пас аз муддатҳо бемории дарднок чун ин ҷаҳонро матрук кард, дар он рузи пурсуз, Куния ранги сиёҳ бар тан дошт. Сели пурхуруши мардум, пиру ҷавон, мусалмону габр, масеҳию яҳуди, буддои, ҳамаги дар ин рузи пурсуз, дар ин мотам ширкат доштанд. Ҳама уро аз они худ медонистанд. Вижагии башари шудани Мавлоно низ ҳаминҷост, ки бо ҳар кадоме аз аҳли башар ҳамон тавр буд, ки буданд. Бо габр габр буду бо яҳуди аз руи суннатҳои Мусо амал мекард. Дар вокеъ ин донишу бинишу маърифати ирфонию суфиёнии Мавлоно муҷиб гашта то у ба унвони инсони комилу ормонии башари шинохта шавад. У шаҳрванди ҳамаи мамолики олам аст. У мутааллик ба тамоми башарият аст, бе нишону ломакон аст.Зовияи у тафрикахоҳ нест, худ мефармояд:

Чӣ тадбир, ай мусалмонон, ки ман худро намедонам,

На тарсову яҳудиям, на габру на мусалмонам!

На шарқиям, на ғарбиям, на барриям, на баҳриям,

На аз хоки табииям, на аз афлоки гардонам!

Маконам ломакон бошад, нишонам бенишон бошад.

На тан бошад, на ҷон бошад , ки ман аз ҷони ҷононам.

Дигар вижагии Мавлоно дар он аст, ки тавониста дар осори хеш бо нодиртарин ва нозуктарин ва печидатарин мавзуот ва масоили марбут ба одмау табиату офариниш даст занад ва чун вакте як хонандаи масалан хориҷи ин осори уро мехонад дар он посухҳоеро, ки муддати тулони меҷуст,дармеёбад ва ниёзҳои хешро ба даст меорад. Дар ин бора яъне рузи даргузашти Мавлоно Афлоки мегуяд: ” Басе мустакбирон ва мункирон ки он руз, зуннор буриданд ва имон оварданд” ва 40 шабона ин азову суг бар по буд.

Баъди чиҳил руз суи хона шуданд,

Ҳама машгули ин фасона шуданд.

Рузу шаб буд гуфташон ҳама ин

Ки шуд он ганҷ зери хоки дафин.

Устод вокеан андешаи оли баён намудед ва чун Мавлоно суфии поксиришт буд, мехостам дидгоҳи шуморо оиди ки будани суфи ва тафовути у аз зоҳид бидонам?

Суфиён офаринандаи ҳастиро дорои ҳеч як аз сифоте, ки мо мешиносем намедонанд ва уро болотар аз ҳар пиндору андешае медонанд. Агар аз лиҳози зоҳири бингарем чи суфи ва чи зоҳид яъне ҳардуро як чиз номидан дуруст аст, аммо дар ҳар сурат тафовут мавҷуд аст, тафовут аз равишҳост, ки бояд ба инобат гирифта шавад. Зоҳид метавонад Мавлависон узлат ихтиёр кунад, суфи аммо дар миёни мардум бештар аст ба истилоҳ дил ба ёру даст ба кор. Суфи метавонад муртакиби хатову иштибоҳ шавад яъне агар аз нафс пируз набошад. Аммо бояд кайд намуд, ки танҳо суфии мавлависрате метавонад он ҳама рисолати суфигариро ба ҷой оварад.

Аз таъсиргузортарин суфиён метавон ба Боязиди Бастоми, Абусаиди Абулхайр, Ҷунайди Багдоди, Ҳофиз, Мавлоно, Саъди, Аттор, Ҷоми ва дигарон ишора намуд.

Бузургтарин ҳадафи як суфи он аст, ки то ҳадди тавон ба Худо наздик шуда ва хости худро курбони хости худованд намояд. Ва бинобарин ба иттилои суфиён худовандро дар тасаввуф “маъшук” ё “маҳбуб” мехонанд ва шахси суфи ки дар паи худост,дустору “ошик” аст. Бинобар ин ҳастии аслии тасавуф ин аст, ки суфи “ошик” ба Худованд “маъшук” бипайвандад. Аз тарики ин ишки илоҳи аст,ки солик (суфи) дар ниҳоят мемирад (фано мешавад) ва ҳакикати у низ дар ҳамин нукта нуҳуфтааст, ки бо марги ихтиёри,ки ба вай даст медиҳад,ба бако мерасад ва он чи ба у ваъда дода шудааст, дар ҳамин дунё дармеёбад на дар дунёи дигар. Аммо зоҳид онест, ки дар хилват аст ва танҳо Худост дар андешаи у ва ёри у ҷуз худо касе нест. Яъне у касест, ки кудрату неру дошта бошад то ки аз сарватҳову муваффакиятҳои дунё истифода кунад, аммо накунад. Инчунин мегуянд зоҳид касест, ки вакте ин муваффакиятҳо ва омилҳо ба дасташ меоянд ҳамашро бари Худо вадар роҳи Худо кор барад.

Сухане чанд оиди инсондустии Мавлоно?

Албатта инсондусти ва гуманистии Мавлономавзуест, ки руи он бояд тадкикотҳо ва пажуҳишҳои густурдаи вижае бояд анҷом дод. Аммо агар Мавлоноро яке аз бунёдгузорони диди демократия номем, хато нахоҳад шуд, чун маънои демократия аз ҳукуки мардум дифо кардан, эҳтиром гузоштан ва фармудаҳои худовандро ба ҷо овардан аст. Инчунин ба инсонхо арҷ гузоштан, кадр кардан яъне ба ин шомил мешавад эҳтироми ҳайвонот, наботот, хоку сайёра ва муҳимтар аз ҳама худи Инсон. Мавлоно яке аз пойгузорони ин истилоҳ аст, ки тавониста онро дар зиндагии худ ва дигарон пиёда намояд. Ҳамин гуманистии уст, ки бо марги хеш ҳазорон нафарро муттаҳид сохт ва садҳо инсонҳои мухталфадёнро ба суи хеш хонд. Зеро, ки гавҳари у осмони аст на хоки ва аз арш аст на фарш. Худ ин идаоро тасдик мекунад:

Мо зи болоем,боло меравем,

Мо зи дарёем дарё меравем

Мо аз онҷову аз инҷо нестем

Мо зи беҷоему беҷо меравем.

Худованд, ки дин офаридааст ва ин дин маҷмуаи конунҳои ахлоки аст, ки инсонҳо бояд риоя кунанд,дар масири каломи худову аҳодиси набави. Мавлоно аз он суфиёне буд, ки ҳама адён ва намояндаҳои онҳоро эҳтиром мекард ва касе барои гаравидан ба ин ё он дине таргиб наменамуд. Аммо ҳазорон тан аз аҳли башарият ҳануз дар замони дар ҳаёт буданаш тавассути таълимоту андешаи у ба дини Ислом гаравиданд. Ва уро ба масобаи як паёмбари иршоддеҳ эҳтиром мекарданд.

Дар интиҳои суҳбат ташаккур мекунам аз ин, ки фурсати гаронмояи хешро барои мо армугон доштед. Агар паёме дошта бошед, бифармоед.?

Икдомоти раисҷумҳур, ки бузургони миллатро арҷу эҳтиром мегузорад, кобили дастгирист. Ҳадафи у албатта талкин кардан дар масири хештаншиносист яъне моро бо гузаштагони хеш шиносонда тарбияти хештаншиноси медиҳад. Хуб, миллати мо ки миллати соҳибтамаддуну тамаддунэҷод аст, орзу мекунам,ки ҳамон суннатҳои ниёкони фарҳангпарвари гузаштаи мо дар ҷомеаи имрузаи мо муҳтарам бошанд. Мардум масири Мавлоноро баргузинад. Устод Лоик чи хуб фармуда:

То чанд ту бо гузаштагон менози

Бо Рудакию ба Ҳофизи Шерози

Вакт аст сари минбари озоди сухан

Хаёми дигар Ҳофизи дигар сози

Ин ҳама ишора мешавад ба самти тарбияи насли имруз дар руҳияи ватандустиву фарҳангпарвари. Орзу мекунам, ки дар васати ҷомеаи ҷавонони мо Мавлонову Ҳофизу Рудакиву Хаёму Аттору садҳои нобигагони дигар ба вуҷуд ояд.

Саломат бошед.

Инсони комил аз дидгоҳи Мавлоно.

Мусоҳибаи Фирдавси Аъзам бо Сайидюнуси Истаравшанӣ

Вожаи “инсони комил” ё худ “инсони ормонӣ”, аз дерзамон мавриди таваҷҷӯҳи ҳукамову урафову фузало ва ҳатто одамони оддӣ ҳам будааст, ва рӯйи ин ном, китобҳои зиёд навишта ва таҳқиқоти фаровон анҷом ёфта. Роқими сутур мехоҳам бо яке аз муҳаққиқони тоҷик ҷаноби Сайидюнуси Истаравшанӣ дар ҳамин замина; яъне дар заминаи инсони комил, аммо аз дидгоҳи Мавлоно сўҳбат биёроям, ки бо ҳам мурур мекунем.

Баъзе аз мутафаккирон ва аҳли тасаввуф, инсони комилро инсоне медонистанд, ки дар шариат, тариқат ва ҳақиқат ба камоли матлуб расида бошад. Дар биниши орифонаи Мавлоно, инсони комил ё худ инсони ормонӣ кист ва чӣ касе метавонад ба ин марҳила бирасад?

– Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим. Пеш аз посух ба ин пурсиши ҷаноби шумо, лозим медонам ибтидо таърифе аз “инсони комил”, гар чи ба гунаи мухтасар, ироа бидиҳам, то бо як биниши комил вориди баҳси мавриди назар бишавем.

Барои “инсони комил”, аз тарафи макотиби фикрии мухталиф, таърифҳои гуногуне шуда ва ҳар мактабе, бо таваҷҷӯҳ ба ҷаҳонбиние, ки дар робита бо ҷаҳон ва инсон дорад, онро таъриф кардааст. Ин сӯҳбат гунҷоиши нақду баррасии яко-яки он таърифҳоро надорад, вагарна ҳар якро матраҳ мекардем.

Аммо беҳтарин таъриф, ба назари камина, таърифест, ки мутафаккири шаҳир Муртазо Мутаҳҳарӣ ироа додааст. Ӯ китобе дорад ба ҳамин унвон; яъне унвони “Инсони комил”, ки дар он, баҳси ҷомеъу монеъе дар ин мавзӯъ ба амал овардааст, ки тавсия мешавад азизон онро мутолеа кунанд. Мутаҳҳарӣ мӯътақид аст, ки инсони комил касест, ки “қаҳрамони ҳамаи арзишҳои инсонӣ аст ва дар ҳамаи майдонҳои инсоният, қаҳрамон аст”.

Мутаҳҳарӣ, ки дар ин замина, инсони комил ва ормонии мавриди назари исломро матраҳ мекунад, мегӯяд, инсони комил аз дидгоҳи ислом, касе нест, ки танҳо дар як буъд аз абъоди инсонӣ ба камол расида ва дар соири абъод ноқис бошад. Масалан, инсоне бошад, ки танҳо дар буъди ақлӣ комил бошад, ва ё инсоне бошад, ки фақат дар ҷанбаи зуҳду заҳодат ба камол расида бошад, ва ё касе бошад, ки танҳо аз назари ҷисмӣ солим бошад ва ғайра. Чунин нест, балки инсони комил, касест, ки дар ҳамаи абъоди вуҷудӣ, яъне дар ҷамии абъоде, ки барои одамӣ арзиш ба шумор меояд, комил бошад; яъне ба ҳадди аъло расида бошад.

Мисдоқи боризи инсони комил ҳам, вуҷуди мубораки ҳазрати паёмбар (с) ҳастанд, ки дар тамомии ҷанбаҳои инсонӣ комил буданд. Он ҷаноб (с) дар майдони ибодат қаҳрамон буданд, дар майдони ҷанг ҳам қаҳрамон буданд, дар майдони оиладорӣ ҳам назире надоранд ва ғайра.

Ҳол, мепардозам ба посухи пурсиши шумо. Ин ки фармудед, урафо инсони комилро инсоне медонистанд, ки дар шариат, тариқат ва ҳақиқат ба камоли матлуб расида бошад, дар воқеъ, муродашон ҳамон инсони комили мавриди назари ислом аст. Аз назари урафо, шариат ҳамон муқаррарот ва аҳкоми шаръӣ аз қабили адои намозу рӯзаву ҳаҷҷу ғайра мебошад, ва тариқат ботини шариат аст, ва ҳақиқат, ки поёни роҳ аст, ҳамон тавҳидест, ки солик дар он ҷуз Худо намебинад, ва пас аз фано аз худ, ҳосил мешавад.

Ва аммо дар робита бо ин ки инсони комил аз дидгоҳи Мавлоно чӣ касест, хидмататон арз кунам, ки ҳоло агар бихоҳам дар бораи “инсони комил” аз дидгоҳи Мавлавӣ ва ин ки ӯ чӣ касест ва чӣ вижагиҳое дорад ва ё бояд дошта бошад ва мисдоқи “инсони комил” чӣ касоне ҳастанд ва ғайра, ки Мавлавӣ дар тамомии ин заминаҳо сухан рондааст баҳс ба амал оварам, шояд яке ё ду нишаст кофӣ набошад. Бинобар ин, дар ин сӯҳбат мехоҳам фақат ду хасисаеро, ки Мавлои Рум барои “инсони комил” бармешумурад ва ба назари ман Мавлавӣ рӯйи он ду хеле таъкид дорад, ёдовар шавам.

“Инсони комил”-и Мавлои Рум, касест, ки аввалан, ба ҷиҳати он ки ба камол расидааст, халифа ва ҷонишини Худо дар рӯйи замин ба шумор меояд, ва сониян, на танҳо халифа, балки воситаи файзи илоҳӣ ҳам ҳаст. Ҳол, ба баёни ин ду нукта каме муфассалтар мепардозам:

1. Инсони комил, халифаи Худованд дар замин аст:

Мавлоно инсони комилро халифа ва ноиби зоти Ҳақ таоло медонад; ба ин маъно, ки чун Худованд зотест дорандаи сифоти камол ва ба гунаи беинтиҳо, аз ин рӯ, инсони комил, ки ҳамон инсонест ороста ба сифоти камолӣ, дар воқеъ ҷилвае аз ҷилваи Ҳаққро мемонад. Ин ки Худованд ҳазрати Одам (а)-ро халифаи худ дар рӯйи замин медонад ба чӣ маъност? Халифа яъне ҷонишин ва ноиб, ва ба чӣ касе ноиб мегӯянд? Ноиб касест, ки манубро нишон медиҳад. Мануб яъне касе ки ноиб аз ӯ ҷонишинӣ мекунад.

Мавлоно ин мақомро дар дараҷаи аввал азони паёмбари акрам (с) ва сипас анбиёи илоҳӣ дониста ва пас аз эшон мутааллиқ ба ақтоб медонад.

Аз дидгоҳи ӯ, мақоми хилофати ҳазрати расули акрам (с) ба унвони мазҳари тамом ва аълои инсони комил, мақомест, ки бартар аз он қобили тасаввур намебошад:

Зодаи сонист Аҳмад дар ҷаҳон

Сад қиёмат буд ӯ андар аён

Байни вай ва Ҳақ фосила ва ҷудоӣ нест:

«Мо рамайта из рамайт» Аҳмад будаст,

Дидани ӯ дидани Холиқ шудаст.

Яъне партоби ӯ, ҳамон партоби Худост, дидани ӯ ҳамон дидани Худост. Яъне, вақте инсон ба дараҷае аз камол бирасад, ки ҷуз Худо набинад, дар воқеъ, тамоми ҳаракоту саканоташ худоӣ мешавад; ҳеҷ ҳаракат ва сукуне аз ӯ, ба худаш тааллуқ надорад, ҳама аз Худост. Аз ҳамин ҷост, ки Мавлоно мегӯяд, мо набояд байни ҳазрати паёмбар (с) ва Худо ҷудоӣ андозем:

Чун ҷудо бинӣ зи Ҳаққ ин хоҷаро,

Гум кунӣ ҳам матну ҳам дебоҷаро.

Албатта пурвозеҳ аст, ки Мавлоно дар ин ҷо аз ҳаракоту саканоти он ҷаноб (с) сухан мегӯяд, ки ҳама худоӣ ва аз Худост ва аз ҳамин рӯ набояд ҷудоӣ бибинем, на ин ки мақоми зоти парвардигор ва зоти он ҷаноб (с) манзури ӯ бошанд, ки бе тардид ин куфр аст.

Мақоми хилофат, дар дараҷаи баъдӣ, барои соири паёмбарони илоҳӣ низ собит аст:

Чун Худо андар наёяд дар аён,

Ноиби ҳаққанд ин пайғамбарон.

На, ғалат гуфтам, ки ноиб бо мануб,

Гар ду пиндорӣ, қабеҳ ояд, на хуб.

Мегӯяд, ноиб, ки паёмбаронанд ва мануб, ки зоти Ҳақ таолост-ро набояд ду пиндорем.

Ҳамчунин, барои авлиёи Худо низ чунин ҷойгоҳеро қоил аст. Мавлои Рум достони Боязиди Бастомӣ ва азимати ӯ барои зиёрати хонаи Худоро нақл карда, мегӯяд, Боязид дар роҳ бо пири комили рӯшанзамире ошно мешавад ва он пир ба Боязид пешниҳод медиҳад, ки бар гирди ман тавоф намо ва инро некӯтар аз тавофи Каъба ба шумор меоварад.

Ин ҷо Мавлои Рум, дар воқеъ, ба мақоми хилофати авлиёи илоҳӣ ишора дорад, ва тоату ҳамди валии комилро тоату ҳамди Худованд мешуморад:

Чун маро дидӣ, Худоро дидаӣ,

Гирди Каъбай сидқ баргардидаӣ.

Хидмати ман, тоату ҳамди Худост,

То напиндорӣ, ки Ҳаққ аз ман ҷудост.

Чашм некӯ боз кун, дар ман нигар,

То бибинӣ нури Ҳаққ андар башар.

Боязид он нуктаҳоро ҳуш дошт,

Ҳамчу заррин ҳалқааш дар гӯш дошт.

2. Инсони комил, восита дар файз аст:

Он ҷо ки Мавлоно ҳазрати паёмбар (с)-ро ба унвони сарвари коинот ном мебарад, на танҳо аз ин бобат аст, ки ҷанобаш (с) халифаи барҳаққи Худо дар рӯйи замин аст, балки аслан вуҷуди мубораки ҳазрати расули акрам (с)-ро воситаи файзи илоҳӣ ва иллати офариниши мосиваллоҳ медонад, ки агар он ҷаноб (с) намебуд, офаринише набуд. Маънои ҳадиси маъруфи “Лавлока ламо халақтул-афлок” (Агар ту намебудӣ, ҳеҷ коинеро намеофаридам) низ ҷуз ин намебошад:

Осмонҳо бандаи моҳи вайанд,

Шарқу Мағриб ҷумла нонхоҳи вайанд.

З-он ки «лавлок» аст бар тавқеъи ӯ,

Ҷумла дар инъому дар тавзеъи ӯ.

Гар набудӣ ӯ, наёбидӣ фалак,

Гардишу нуру маконии малак.

Гар набудӣ ӯ, наёбидӣ биҳор

Ҳайбату моҳиву дурри шоҳвор.

Гар набудӣ ӯ, наёбидӣ замин

Дар даруна ганҷу берун ёсамин.

Ризқҳо ҳам ризқхорони вайанд,

Меваҳо лабхушки борони вайанд.

Пас, хулоса ин шуд, ки “инсони комил” аз дидгоҳи Мавлоно, касест, ки аввалан, халифа ва ноиби Ҳаққ дар рӯйи замин аст ба ин эътибор, ки чун инсони комил инсонест, ки ба ҷое расида, ки ҷуз Худо намебинад, аз ин рӯ, тамоми вуҷудаш ҳикоятгари Ҳақ мешавад. Ва сониян, инсони комил воситаи файзи илоҳӣ мебошад.

Албатта Мавлои Рум як баҳси дигаре дорад дар робита бо ҷойгоҳи инсони комил аз ақли кулл, ки чун баҳсест амиқ ва барои шарҳи он ниёз ба баёни бархе муқаддимоти фалсафӣ ҳаст, аз ин рӯ аз вуруд ба он сарфи назар мекунам.

Мегӯянд дар чашми инсони комил ҳама чиз, чи мулку чи малакут, мастур нест ва ӯ қодир ба фаҳму дарки ҳар гуна сирру асрор ва ҳикмати ҷаҳонист. Бо дар назардошти ин иддао, пас метавон таъкид кард, ки хикмати Худованд дар биниши Мавлоно ошкор буд?

– Дақиқан чунин аст. Мутаассифона инсон худашро намешиносад. Дар ҷавҳари одамӣ чунон истеъдодҳое нуҳуфтааст, ки агар шукуфо бишаванд, барои вай на танҳо рози мулку малакут ошкор хоҳад шуд, балки ба ҷое ҳам хоҳад расид, ки ҳар гоҳ чизеро ирода кунад, ба маҳзи иродааш он чиз таҳаққуқ хоҳад ёфт. Дар як ҳадиси қудсӣ ба ин мазмун дорем, ки Худованди таоло хитоб ба инсон мефармояд, ки эё инсон! Агар бо анҷоми нофилаҳо ба Ман наздик шавӣ, ба мисоли худи ман хоҳӣ шуд, ки ҳар гоҳ чизеро ирода карда ва ба он бигӣйӣ бишав, он чиз таҳаққуқ хоҳад ёфт.

Оре, агар инсон хештанро аз разоили ахлоқӣ пок ва бо фазоили ахлоқӣ ороста намуда ва бо анҷоми намозҳои нофила, ки беҳтарин ва некӯтарини он ҳангоми шаб; яъне қабл аз намози бомдод аст, ба Худо наздик гардад ва корҳояшро фақат ба ҷиҳати ҷалби ризои парвардигор анҷом диҳад ва риёву худхоҳиву такаббуру худнамоиву худбиниву дигар хӯйҳои пасту зиштро аз худ дур кунад, бовар кунед тамоми пардаҳо аз пеши рӯйи ӯ бардошта шуда ва ноил ба дарки ҳақоиқи ҳастӣ хоҳад шуд, чунон ки Мавлоно мефармояд:

Он ки ӯро чашми дил шуд дидабон,

Дид хоҳад чашми ӯ айнул-аён.

Ва яқинан, худи Мавлавӣ низ, аз ҷумлаи афродест, ки дар натиҷаи тайи мароҳили сайру сулук ба мақоме расида, ки ҷуз авлиёи барҳаққи илоҳӣ ба он намерсанд. Бархе аз бузургони водии ирфон бар ин боваранд, ки агар Мавлоно худ дар ин водӣ қарор надошт, маҳол буд аз ӯ Маснавӣ; ин асари бебаҳо суруда шавад.

Ойинай дил чун шавад софиву пок,

Нақшҳо бинӣ бурун аз обу хок.

Ҳам бубинӣ нақшу ҳам наққошро,

Фарши давлатрову ҳам фаррошро.

Оё дар Қуръони Маҷид барои инсони комил мақомот ва камолоте баён шудааст?

– Қуръон вижагиҳои инсони комилро дар оятҳое чанд баён мекунад. Ба муҳимтарини онҳо феҳрествор ишора мекунам:

1. Тақво: “Ҳамоно гиромитарини шумо дар назди Худо парҳезкортарини шумост”;

2. Илм: “Оё касоне ки медонанд ва касоне ки намедонанд, баробаранд?”;

3. Кӯшоӣ: “Худованд кӯшоёнро бар як ҷо нишастаҳо бо подоше бузург бартарӣ бахшидааст”;

4.  Ибодат: “Ононро дар ҳоли рукӯъ ва суҷуд мебинӣ, дар ҳоле ки аз Худо талаби фазлу ризоят мекунанд, аз чеҳраҳшон асари саҷда намоён аст”;

5. Истиғфор: “Саҳаргоҳон аз Худо талаби омурзиш металабанд”;

6. Ороста будан ба сифоте чун ҳилму бурдборӣ вам адами такаббур: “Бандагони хосси Худованди раҳмон ҳамонҳое ҳастанд, ки бо оромиш ва бе такаббур бар замин роҳ мераванд ва ҳангоме ки ҷоҳилон ононро мухотаб созанд, ба онҳо салом мегӯянд (ва бо бе эътиноӣ ва бузургворӣ мегузаранд)…”

Хулоса, инсони комил аз дидгоҳи Қуръон, касест, ки ба вазоифи фардӣ ва иҷтимоии худ амал мекунад; ҳам аҳли ибодат аст ва ҳам аҳли хидмат.

Ташаккури фаровон.

– Ба шумо низ ташаккур.

Маликнеъмат: Мавлоно бо адён аз нуқтаи назари демокросик менигарид!!

Сухбат бо Маликнеъмат шоир, Узви ИН Точикистон, узви ИР Точикистон, номзади илмхои суханшиноси. Муаллифи китобхои «Нилуфари махтоб», «Одамасп», «Эхёи Мадрушкат»,«Ин дарахтон», «Маснавии нави» ва монографияи илмии «Рашахоту айнилхаёт»-и Фахруддин Алии Сафи ва мохияти адабию ирфонии он».

1)Ба назари Шумо чаро чахони имруз беш аз хар замони дигаре мухточи шунидану фахмидани паёми Мавлоност?

Гиёҳ бар адами аташ тақозои об мекунад. Мо ҳама мардумгиёҳонем, ки ҳарчанд аз моъулҳаёти Ҳазрати Мавлоно дур мегардем, ташнатар хохем буд.

2)Ба акидаи Мавлоно ошики хакики кист ва чи касе буда метавонад?

Ишқро Буҳанифа дарс нагуфт,

Шофеъиро дар ӯ ривоят нест.

Булаҷаб суратест сурати ишқ,

Ки ба Куръон дар ӯ як оят нест.

Ба акидаи Мавлоно тафсири вожаи малакутии «ишқ» чунинаст:

Эй бехабарон! Ишқ маварзед, ки айб аст,

Илло ба ҷамоле, ки паси пардаи ғайб аст.

3)Барoи несту нобуд сохтани марзу худуди “худ” чи икдом бояд гирифт? Ба андешаи Шумо Мавлоно имкони дастёфтан ба вокеияти худро дар чи мебинад?

Миёни «худ» ва «Худо» ҷуз ҳалқаи сарбаста дигар чизе нест.Мавлоно дар ҳоли бехуди ба Худо мерасад ва мегӯяд:

Гӯ, намонад зи ман ин ном, чӯ хоҳад будан!?

Ё ҷои дигар, дар ҳоли назъ мегӯяд:

Имшаб шаби он аст, ки бинам шоди,

Дарёбам аз худои худ озоди.

4)Устод,оё чи чиз мучиб гашта то Мавлоно як шахсияти чахони бигардад ва башариятро ба масобаи як кулл хитоб бикунад?

«Инно лиллоҳи ва инно илайҳи роҷиъун». Мо аз Худо ҳастем ва ба сӯи Худо боз хоҳем гашт. Яъне, Худо-акли кулл ва башар акли ҷузъ аст ва ҳамеша бозгашт ба асли худ аз ҳамин пайроҳа шакл хоҳад гирифт. Вакте ки Мавлоно ба мардум сухан мегуфт, худ дар миёна набуд, балки Худо буд, ки ба мардум сухан мегуфт. Вагарна як инсони хокиро ин ҳама мартабаву қурб аз куҷо?

5)Имруз дар чахони Гарб Мавлоно Чалолиддин саршиностарин шоири форсизабон махсуб меёбад ва мехостам бифахмам, ки оё бартарию маъруфии у дар баёни калом аст ё дар маънии калом ва ё дар андешаи уст ё дар чи гуна андешаии он?

Барҳақ, Мавлонои Рум Худовандгори ҳамаи давру замонҳост. Бартарии ӯ дар он буд, ки «устурлоби асрори Худо»- ишқро дар даст дошт.

Иллати ишқ аз ҳама иллат ҷудост,

Ишқ устурлоби асрори Худост

6) Мавлоно ишкро илочи худбинию такаббур ва онро “табиби чумла дардхо” мешуморад. Оё ишке, ки у дар назар дорад, чи гуна аст? Бо суоли ин, ки чаро ишк “табиби чумла иллатхои” мо аст, Шумо аз зовияи Мавлоно чи назар доред?

Ин ҳамон ишқест, ки Мансурро зери дор овард, Айнулқуззотро сар бурид. Шишаи номуси Робиаро бишикаст…

Ишқро андар наёвардам ба банд,

Кушиши бисёр н-омад судманд

Ишқ дарёе каронанопазир,

Бар канораш кай раси, эй ҳушманд!

Тавсани кардам надонистам ҳаме,

К-аз кашидан сахттар гардад каманд.

Зишт бояд диду ангорид хуб,

Заҳр бояд хурду ангорид қанд…

Ба қавли Ҳазрати Мавлоно…

Чунки шуд аз пеши дида васли ёр,

Ноибе бояд аз ӯ-мон ёдгор.

Чунки гул бигзашту гулшан шуд хароб,

Буи гулро аз чи ҷуем, аз гулоб…

7) Бархе аз адибон ва Мавлонопажухон Маснавии Маънавиро китоби осмони хондаанд, бархеи дигар низ по фаротар нихода онро Куръон низ хондаанд. Чоми низ онро Куръон дар забони пахлави номид. Назари Шуморо дар ин бобат фахмидан мехостам.?

Бузургии шахсияти Мавлоно дар эҷодиёти ӯст. Маснави ҳам Сомонист ва ҳам осмони, ҳам паҳлавонист ва ҳам Куръони, ҳам инҷаҳонист, ҳам онҷаҳони, хулоса ҷовидонист.

8) Устод, дидгохи Мавлоно ба адён чи гуна аст?

Ба андешаи мо, Мавлоно бо адён аз нуқтаи назари демокросик менигарид. Яъне онҳоро ҳама яксон медид. Охир он ҳама адён ва паёмбарони як Худо буданд, ки сифаташ «Ҳуваллоҳу аҳад» аст.

Эй номи ту сабт ҷумлагӯ дар афвоҳ,

В-аз номи ту бурданд забонҳо ба ту роҳ

Яздону Христосу Тенгриву Илоҳ,

« Ло ҳавла ва ло қуввата илло биллоҳ»

Мутшаккирам.

Саломат бошед.

مولانا اسطرلاب انسان آرمانی بشریست….

گفتوگوی فردوس اعظم با نورعلی نورزاد روی شعر و اندیشه مولانای روم با هم مرور می کنیم

بشنو از نی چون حکایت می‌کند،

وز جدایها شکایت می‌کند…

جلال‌الدّین محمّد ابن بها‌الدّین معروف به مولوی یا مولانای بلخ از بزرگترین چهره سرشناس و موشاهیر ایران و پدر عرفان و معرفت جهان به شمار می‌رود. اینجا تفصیلات بازگوی ترجمه حال او فروگذاری می‌کنیم و تنها همین را خاطرنشان می‌سازیم، که خانواده او از دودمان محترم بله در خراسان بزرگ ایران بود و طبق بعضی منابع تاریخی و ادبی گویا نسبش به ابوبکر خلیفه می‌رسد و پدرش از سوی مادر دخترزاده سلطان الا‌الدّین محمّد خوارزمشاه بود و به همین جهت به بهایدین ولد معروف شد.

جلال‌الدّین محمّد بلخی، که بعدها به عنوان جلال‌الدّین رومی اشتهار یافت، امروز یکی از بزرگترین شاعران عرفان مشرقزمین و سخن‌پرداز نامور وحدت وجودی در تمام دوران اعتراف گردیده است.حالیا جهان از دیدگاه مولانا به شگفت آمده و همین تجدید در معرفت افکار و اطوار مولانا موجب تغییر مسیر زندگی صدها آدمان با کیش و مذهب و ادیان مختلف گردیده است.

مؤلف این سطور با استاد دانشگاه خجند، عضو اتّفاق نویسندگان تاجیکستان، دلباخته و شیفته شعر و شخصیت مولانای رم ادبپژوه و شاعر استاد نورل نورزاد سوهبتی آراسته، که در زیر فشرده آن را منظور شما خوانندگان ارجمند نشریه ورارود می‌گردانیم:

امروز پس از گذشت هشت قرن هنوز مولانا و آثار و سوهن او پابرجاست.چه سیرّی در ماندگاری و بقای او و آثارش نوفوهته است؟

به نام آن، که دل کاشانه است،

نفس گرد متاع خانه است.

وقتی اسم مولانا به سر زبانها جاری می‌شود، احساس می‌کنم، که پشت این واژه شخصیت یک نفری نهفته است، که توانسته یک جهانی را در خود غنجایش دهد. به اتّفاق پژوهشگران در تاریخ ادبیات فارس و تاجیک بیش از 5000 شاعران قلم به دست گرفته و اسم شاعر را بر گردن وجود خود آویخته‌اند. امّا اینجا سؤالی برمیخیزد، که میان این انبوه بزرگ سخنوران چرا مولانا؟ مولانایی، که ما 800 مین سالگردش را تجلیل کردیم و طبق امر رئیس جمهوری تاجیکستان، امامعلی رحمان اکنون همه‌ساله 30 سپتامبر روز مولانا در تقویم ملّت ما حک شده است. فکر می‌کنم، پاسخ اوّلیه به این سؤال را هنوز به روزگار خویش خود مولانا گفته بود:

آفتاب معرفت را نقل نیست،

مشرق او غیر جان و عقل نیست.

مولانا برحق یکی از آن جیهره‌های بی‌نظیر و صاحبنام در ادبیات عالم‌شمول فارس و تاجیک محسوب می‌گردد، که با انجام رسالت انسانی و سخنوری خویش اسمش را در صحیفه‌های ابدیت رقم زد و فراتر از این توانست با خارقه ناتکرار و فطرت منوّرش آتشی در بیشه ‌اندیشه‌های انسانیت ‌ افروزد.

در یک حدیث قدسی آمده است، که «خداوند گفت: من گنجی بودم پنهان، خواستم شناخته شوم، بیافریدم آفردیگان را تا شناخته شوم». با مرور به اصالت معنی این کلام سرشار از معرفت من یقین می‌شمارم که وجه یا خود سند ماندگاری اسم و عمل مولانا پیش از همه آن است، که در کنار انجام رسالت خود از این راه به قلمرو مملکت قلبهای انسانیت ناوابسته از محدوده‌های ملّی و مذهبی و دیگر انحصار ره یافت.اگر چه تا سین 38-سالگی این این رسالت را در شخصیت، ‌اندیشه و عمل خود به حیث یک فقیه ثابت کرد، بعداً چراغانی وجود مولانا از آتش عشقی، که بر اثر برخورد با شمس تبریز تجلّی کرد، علل ماندگاری حضرت مولانا را باز هم بروز بخشید. همین عشقی، که فراتر از همه تعلّقّات و هر چه در پندار و ‌اندیشه بشری بود، توانست با حضور خویش در آیینه جان مولانا تمام قوانین و معیار و مرزها را بشکسته خداوندگار نردبان آسمان-مثنوی معنوی را به صورت یک انسان آرمانی در پیشاروی بشریت موتجلّی سازد. شعر و ‌اندیشه مولانا منحصر به یک ملّت و خلقیت و یا مکتب و مذهب نیست، بلکه تفکر پاسخگو به نیازهای روانی بشری است، که به مثابه آرمان انسانیت قرار گرفته، از کمالات گوینده خود پیام رسانیده است. سند این گفتار ترجمه آثار مولانا به سایر زبانهاست و چون وقتی این کار انجام یافت، جامعه بشری در سیمای مولانا یک مبلّغ ‌اندیشه و آرمانهای خود را پیدا کرد.به اتّفاق پژوهشگران حتّی به روزگار خویش وقتی مولانا درگذشت، پای تابوت او را هزاران نفر از نمایندگان ادیان مسیحی و نصرانی و نمایندهان اقوام مختلف برداشته و به راه ابدیت گسیلش کردند. به نظر من، همان شیخی هم، که در آیینه پندار مولانا به جستجوی انسان، پیدا کردن آنچه ناپیداست در دست چراغ روزان و شبان شهر به شهر، روستا به روستا می‌گردد، خود مولاناست:

دی شیخ با چراغ همی‌گشت گرد شهر،

ک-از دی و دد ملولم و انسانم آرزوست.

یعنی مولانا، که در پی جستجوی یک نفر انسان آرمانی بود و توانست، که در خودش همان انسان را کشف نماید و برای دیگران منظور سازد. اگر آن انسان را خود مولانا پیدا نکرد، بشریت در سیمای مولانا آن آرمانیینسان را پیدا کرد و شعر و ‌اندیشه مولانا را محراب سعادت معنوی خویش می‌شمارد. لمعه‌های این آتش جانسوز بی‌رنگ و پرتو انوار این آفتاب بیغوروب معرفت فاصله‌های قرنها را برهم زده و امروز شرق و غرب را به هم وصل و کرده… هرچند خود:

نه شرقی‌ام، نه غربی‌ام، نه برّی‌ام نه بهری‌ام،

نه از کان طبیعییم نه از افلاک گردانم.

نه از هند و نه از چینم، نه از بلغار و سیقسینم،

نه از ملک عراقینم نه از خاک خراسانم…

گفته، که تقویت مجموع این ‌اندیشه به شناخت اصالت انسان به در جهان‌شناسی رومی و برهم زدن همه عوامل ظاهری سدهای مذهبی و دینی در ‌اندیشه‌های مولاناست. محض، همین آتش انسانشناختی و انسانگرايي مولاناست، که در بیشه ‌اندیشه‌های شرق و غرب، عرب و عجم، اسلام و ماورای آن آتش فروغ معرفت و اصالتشناخت افروخت و نام مولانا را در اوراق ادبیت و رواق سینه‌های مردم عارف-هر آن نفری، که بیرون از قوالیب و قوانین تفکر، مذهب و دین خود به جستجوی حقیقت و شناخت خالق عالم قدم برداشت، منقّش ساخت.

از علل دیگر ماندگاری مولانا آثار او محسوب می‌شود، مرور به محتوای قرآن پهلوی او این امر را ثابت می‌سازد، که تنها در همین اثر بیش از 1800 موضوع مطرح شده است. تفکر در این نصرت معنوی حکمتی را کشف می‌نماید، که هرگز یک نفر انسان بدون فایض بودن از یک نیروی فوقوتبی نمی‌تواند این شاهکاری را اختراع نماید و جان بشریّت را تسخیر نماید، همین مولانا بود، که با عنایت خداوند و فیضان انوار حق در فطرت و سرشت او توانست، این نار جانسوز و سازنده و آفریننده، نه سوزنده را موفقّانه استفاده نماید و مجموعاً چهره راستین انسان آرمانی را در سیمای خود نقش بندد.

به ‌اندیشه شما نگاه مولانا به عشق این جوهر هستی چه گونه است؟ و می‌خواستم دیدگاه شما را عاید ملاقات مولانا با شمس بدانم.آیا چه امر موجب گشته، که مولانای فقیه به یک عارف شوریددل تبدیل یابد؟

حقیقت تجلّی عشق در نهاد مولانای فقیه تنها بعد از 38-سالگی ظهور کرد و می‌توان گفت، که کعبه و بتخانه و میخانه و خانقاه عشق مولانا در وجود شمس تبریزی جلوه ریخت. درس عشق یا به تعبیر خود درس وجد و حال را مولانا در مکتب ارادت شمس تبریزی آموخت. این است، که در یک غزل خویش مولانا شمس پیر و مرید و درد و دوایی و رهنورد سوی حقیقت می‌داند:

پیر من و مرید من، درد من و دوای من،

فاش بگفتم این سخن، شمس من و خدای منّ.

از تو به حق رسیده‌ام، ای حق حق‌گذار من….

لحظه‌های برخورد او با شمس تبریزی در اکثر سرچشمه‌ها و کتب پژوهشی مذکورند، که تفصیلات نقل آن را صرف نظر می‌کنم. امّا نکته جالب آن است، که این ملاقات جنبه غیبی داشته، تا اتّفاق افتادنش در کلام پیر شمس تبریزی، بابا کمال جندی پیشگویی شده بود. مطابق نقل عبدالرحمان جامی روزی بابا کمال وی را (یعنی شمس تبریزی)گفت: «فرزند شمس‌الدّین از آن اسرار و حقایق، که فرزند فخر‌الدّین عراقی را ظاهر می‌کند، بر تو هیچ لایح نمی‌شود؟» گفت: بیش از آن مشاهده می‌افتد، امّا به واسطه آن، که وی با بعضی مصطلحات ورزیده می‌تواند، که آنها را در لباسی نیک و جلوه دهد و مرا آن قوّت نیست. بابا کمال فرمود که: حق سبحانه و تعالی ترا مصاحبی روزی کند، که معاریف و حقایق اوّلین و آخرین را به نام تو اظهار کند و ینابیع حکم از دل او به زبانش جاری شود و در لباس حرف و صوت درآيد. طراز آن لباس نام تو باشد» و همین مصاحب مولانا بود. نکته اصلی از تأکید این مطلب آن است، که برخورد مولانا و شمس یک واقعیت تصادفی نبوده، بلکه امر ازلیست که از میلاد خداوندگار مثنوی با صورت نو بشارت آورد. همین است، که اصالت عشق در ‌اندیشه مولانا در آیینه وجود شمس تبریزی تجلّی دارد. مولانا با حضور پیدا کردن عشق در نهادش ثابت نمود، که انسان می‌تواند صداقت آلی را در خودش نسبت انسان تجسم نماید. یعنی عشق از نگاه او واقعاً یک وسیله کمالات روحی انسان محسوب می‌گردد.در مثنو اشاره‌هایست در باره عشق.

علّت عاشق ز علّتها جداست،

عشق اسطرلاب اسرار خداست.

در کنار این که عشق را مولانا اسطرلاب اسرار خدا می‌داند، باز هم جایگاه مفاهیم عشق مجازی و آسمانی از نظر او دور نیست. وقتی مولانا

عشق هایی کز پی رنگی بود،

غشق نبود عاقبت ننگی بود.

می‌گوید، آشکار می‌شود، که شمس تبریزی برای مولانا مظهری تجلّی خداوندی است و معبد عشق و عرفان. از سوی دیگر عشق از نگاه مولانا وسیله ارتباط انسان با خداست.به قول خود مولانا عشق انسان را پیله-پیله تا ملاقات خدا می‌برد و این عشق نه به هر دل فرود می‌آید. چون مولانا می‌گوید

آتش است این بانگ نای و نیست باد

هر که این آتش ندارد، نیست باد.

نظر دیگر مولانا راجع به عشق این همان حالت اوج یا وجدیست، که انسان باید رسد به مثل منثور حلاج، که با صدای “نلهق” در اوج دریای موّاج عشق غرق گردید. مولانا این اسرار را در برخورد با شمس توانست کشف کند. این جا تنها یادآوری از یک حالت برخورد مولانا با شمس کافیست، که رموز عشق از دید مولانا جلوه پیدا کند. مطابق روایات وقتی مولانا با جمعی از شاگردان مشغول تدریس بود، اتّفاقاً درویشی آمد و کتابش را گرفته از او پرسید این چه کتابیست، که می‌خوان؟مولانا گفت “ین درس قیل و قال است، که تو ندانی” درویش کتاب را به آتش پرتاب نمود، و چون مولانا به خشم آمد از این عمل درویش، او دستش را سمندوار اندرون آتش برد و کتاب را بیرون آورد بدون هیچ گزندی. یا طبق روایتی، گویا درویش آن کتاب را به دریا م‌اندازد و چون مولانا به خشم می‌آید آن را از آب خشک بیرون می‌آرد.و چون حضرت مولانا از برخورد به این حالت به وجد آمد ، سؤال کرد، که این چه عمل بود؟، آن درویش، که همان شمس بود، در پاسخ گفت، “ین درس وجد و حال است، که این هم تو ندانی”. همین یک جمله‌ای بود، که به قول خود مولانا یک آتشی در بیشه ‌اندیشه‌های او انگیخت. به این طریق، اشک از دید مولانا یک آتشیست، که فوروزان است چون خورشید و نردبانیست پیله-پیله تا ملاقات خدا می‌برد انسان را. همین عشق بود، که در سراپای شمس تبریز تجلّی کرده است، که مولانا در مزاحیر معبد عشق به او جانب حقیقت کلّ ره گرفته است.

امروز ایرانی و افغانی، تاجیک و یا دیگر ملل مولانا را از خود می‌دانند.آیا شما در این مورد چه ‌اندیشه دارید و ملّیّت مولانا را چه می‌شمارید؟

البتّه هر یک شخصیت بزرگی، که می‌تواند در دایره معیارهای بشری زندگی کند، برایش مذهب، زبان، نژاد معیارهای مسنویی دانسته می‌شود. مولانا هم می‌گوید:

جمله یک ذات‌اند، امّا متسف

جمله یک معنا عبارت مختلف

از علل دیگر شکوه مولانا این است، که مثنوی معنوی به سایر زبانها ترجمه شد و امروز وقتی یک نفر این شاه‌اثر را با زبان آلمانی یا انگلیسی و دیگر زبان می‌خواند، فکر می‌کند، که در دایره نیازهای روحانی او نگاشته شده است، یعنی درخور نیازهای روانی اوست. شاعر، عالم، نویسنده راستین شخصیتهاییند که اصلاً باید در دایره قانونبندی و انحصار فکری و اجتماعی و جغرافی زندگی نکنند.هدف اصلی زندگی ایشان بازگویی و شرح و تفسیر عواطفی می‌باشد، که به نیازهای تمام جامعه‌ها، اقوام و ملل پاسخگو باشد. نماد همین گونه شخصیت برای ما مولاناست.با این همه مشترَکات روحانی، که از شعر و ‌اندیشه مولانا منشأ می‌گیرد و او را شخصیت آرمانی بشری معرفی می‌نماید، ما نیز افتخار نماییم که مولانا فرزندیست، که از دودمان ملّت ما و این خاک و آب این مکان برخاسته. اصلاً نباید ما روی مسئله‌های جغرافیای زندگانی مولانا بحث کنیم. زبان و ‌اندیشه تاجیکانه مولانا خود آیینه تجلّی این حقیقت است. .امروز بسیار کلمه و واژه‌های در مثنوی و آثار دیگر مولانا به کار رفته، بیشتر در گویش مردم تاجیکستان محفوظ مانده‌اند و هنوزم استفاد‌نه می‌شوند. این در حالیست، که آن کلمات در گویشهای دیگر فارسی‌زبانان دیگر کمتر معروفند یا اصلاً استفاده نمی‌شود. مثال روشن برای اثبات این نظر این است، که اگر ما به یک کودک تاجیک پیراهنی را نشان بدهیم و از او نام آن را پرسیم، وی به زبان کودکانه خویش “تیتی” می‌گوید.مولانا این واژه را با همین معنی در «مثنوی» استفاده کرده::

پیش طفل نو پدر تیتی کند

گرچه اکلش هندسه گیتی کند.

مثل این واژه‌های زیاد است، مثلاً واژه‌های دیگ، کاسه، کفلیس، یا عنوانی گل و گیاهان. یک گیاهی هست، که بیشتر در منطقه‌های کوهستان می‌روید، و نامش کرفس است. امروز در لغت ادب مستعمَل نیست، امّا در شعر مولانا با همین نام و معنی به کار رفت. به این مانند واژه‌های زیادی هست، که قسمتی از آنان را در مقاله‌ای بررسی کرده‌ام. از سوی دیگر، عباره‌های معمولی در گویش تاجیکان و ضرب‌المثلهای خلقی تاجیکی نیز فراوان استفاده شده است: امثال «از ترس مثل برگ بید لرزیدن»، «زهر دریدن»، «با دُم شیر ‌بازی کردن»، «از برای کیک پوستین سوختن» و مانند این. همه این نکات اشارت بر آن دارند، که شعر مولانا با یک تفکر سرشار تاجیکانه بر اوراق تاریخ نزول یافته، خود شخصیت وی بیش از پیش نماد افتخار و خورشید موتجلّی سعادت معنوی ملّت ماست.

-نگاه مولانا به پدیده‌های طبیعی چه گونه است

باید گفت، که یک ویژگی اهل عرفان و محور تعلیماتشان در آن تجسم یافته بود، که آنان بیشتر از زاویه معنی این حدیث شریفه رسول اکرم (ص) عمل می‌کردند: «هر که خود را شناخت، خدا را شناخت» و این خودشناسی در تعلیمات مولانا محدود به شناخت خود او نبود.وکتی انسان واقعه‌های زندگییش را می‌بیند، زیبایی‌های هر زرّه را، که تجلّیگریی انوار آفتاب حقیقت‌اند، مشاهده می‌کند و از این راه جاده کمالات را طی می‌کند، در همین راستا راه کمالات خویش را می‌پوید. از این رو، مولانا بر هر پدیده طبیعی پیش از همه از روزنه جنبه روحانی آن می‌نگرد و از روی کلام خداوند عمل می‌کند، که در آیه‌ای آمده: «هر چه در عالم هست، تسبیحگویی او هستند» مثلاً، جایی مولانا می‌فرماید:

چون دانه شد ‌افکنده بررست و درختی شد،

این رمز چو دریاب ‌افکنده شوی با ما.

به فلسفه این بیت مرور می‌کنیم. مولانا می‌گوید، که چون دانه به زمین می‌افتد، منتها با طی کردن راه کمالات درخت می‌شود. افتادگی و عجز همان مفهوم فلسفی است، که طریق آن راه کبریا را عارف طی می‌کند. مولانا برای تشریح این ‌اندیشه از واقعیت زندگی مثال می‌گیرد.یعنی دانه افتادگی را به خود گرفت، تا به اوج کمالات رسید. منظور مولان پیدا کردن بزرگی در فوروتنیست.بیدل هم به این نکته اشاره‌ می‌کند:

به پست نیز معراجیست گر آسوده بیدل،

زبان آب شو ساز ترقّی دان تنزّل را.

من از بیدل به آن خاطر مثال آوردم، که او در واقع یک شاگرد وفادارترین مکتب مولاناست.یکی از علّتهایی، که بیدل را شیفته مولانا کرد، همین واقعیتگرايي و در صور عوامل ظاهری کشف کردن تجلّی باطنی محسوب می‌شود. جای دیگر مولانا می‌گوید:

آنان، که طلبگار خداید، خداید

بیرون ز شما نیست شومایید، شومایید.

یعنی از خود طلب کردن و در خود فرو رفتن با هدف پیدا کردن تمام رمز و راز هستی. مسلّم است، که انسان به حکم هولاسه آفرینش شناخته شده است. در روایت هم آمده است، که چون خداوند عالم را از شش روز بیاورید، سپس آدم را خلق کرد. تمام موجوداتی، که در عالم هستی پیدا کرده‌اند، به انسان یک نوع ربطی دارند..مثلاً ، در کتب عرفانی مرویست، که قامت انسان از کوه، مویهای در بدن انسانبوده از سبزها و رسته‌ها اقتباس شده‌اند، یعنی هر چیزی در عالم هست، یک شباهتی به یگان جزئیات صوری انسان دارد.

تدقیقات بسیار گسترده‌ای در زمینه جایگاه عناصر طبیعی در ‌اندیشه و اشعار مولانا از جانب دانشمند معروف و مولوی‌شناس آلمانی انّی می‌ر شیمّیل در کتاب «شکوه شمس» انجام یافته است.در این اثر خیلی عمیقن بازتاب گل و گیاه، رستنیها و مسائل محیط اجتماعی، که در زندگی جلوریزی کرده‌اند، در شعر مولانا مطرح گردیده..

دوّم نکته‌ای، که باید در این راستا تأکید شود، این است، که چون ما به مطالعه مثنوی می‌پردازیم، بعد از قسمت نینامه اوّلین داستانی، که نقل شده، “شاه و کنیزک” است. مولانا با آن که یک دانشمند عارف و عاشق شوریده است، امّا از واقعیت زندگی خود نیز صرف نظر نمی‌کند. از این رو، داستان “شاه و کنیزک”-را می‌توان یک نوع بازگوی هجرت جسمانی خود مولاناز بلخ تا به کنیه نامزد کرد. داستان با این بیت شروع می‌شود، که تأکید به این نکته می‌کند:

بشنوید ای دوستان این داستان

در حقیقت نقد حال ماست آن.

در مثنو کم نیست شمار آن قصّهایی، که به روزگار خود مولانا مربوطند.مثلاً در داستان “شاه و کنیزک” آوردن اسامی جغرافی سمرقند، کوه غاتفر، سر پول، اینچنین بخارا را معبد اسلام و دین نامزد کردن، یادآوری از شهر متروک جند در یک غزل مولانا، که همگی از معروفترین شهرهای فرارودند، به دلبستگی ظاهری خود مولانا به وطن اصلی‌اش اشارت می‌کند. در حدیث رسول اکرم (ص) هم آمده است، که «دوست داشتن وطن از ایمان است». می‌توان گفت، که مولانا تمام محبّت خود را به محیط، به وطن به خویش و پیوندان و اقربا در اسطرلاب عشق شمس تبریزی مجموع نمود.

از نظر دیگر، چنان که گفته آمد، در مثنوی بررسی شدن بیش از 1800 موزوع بازگویی این واقعیت است، که مولانا به جهان و پدیده‌های طبیعی و تمام جزیات آن با دید عمیق و عارفانه می‌نگیریست و آنها را در زیباترین وجه تجلّی بخشیده است. این نکته هم در مثنوی و هم در دیوان شمس با بهترین وجه رونمایی شده است، که فکر می‌کنم، یک موضوع جالبی برای تحقیق می‌تواند باشد.

– در حالی، که ضمیر بزرگ مولانا از پلیدیها و بدیها کاملاً پاک است و از این که مولانا عارف به حق رسیده‌ای بود و با توجّه به ‌اندیشه والایی او نسبت به معارف الهی، آیا می‌توان او را در قطار اولیای حق پروردگار جای داد؟

فکر می‌کنم از نظر آن، که چون در جهان‌شناسی عرفانی مولانا یک مرتبه کاملی پیدا کرد، می‌توانیم او را در مقام یک اولیا، راهنما، شخصیتی به کمالات روحانی، که آن را در اصطلاح خود عارفان قطب، مرشد کامل هم می‌گویید، رسیده اعتراف نماییم. به اتّفاق پژوهشگران به روزگار خویش مولانا بیش از 14 هزار مرید و شاگردان داشته است، که از سوهبت و سخن او فیض گرفتند. در کنار این، تأکید فزون در جهان‌شناسی عرفانی به وارثی پیغمبری داشتن شاعران اشارت به آن هم دارد، که مولانا از تبار همین گنهاست، که به این منزلت روانی رسیده. حضرت امام اعظم هم فرموده‌اند، که «خداوند گفت، اگر عالمان در روی زمین دوستان من نیستند، پس یگان دوست از روی زمین ندارم». این حکمت به مولانا هم پیوند می‌گیرد، زیرا مولانا نخست به حکم یک عالم راستین معرفی شده بود و ‌اندیشه‌های جهانسازش در وسط نگاشته‌های او چهره‌اش را به حکم یک عالم به این مقام دوستی خداوند رسیده، بازتاب بخشیده‌اند. در کنار این، مولانا یک پیامرسانی برای عالمیان از جهان ماوراست، که توانست با سخن و ‌اندیشه خود بشریّت را هدایت نماید.مثلاً، واقعه‌هایی، که 11 سپتامبر سال 2001 در امریکا رخ دادند، یک دیدگاه بسیار شدید در مناسبات بین اسلام و غرب ایجاد نمودند. بسیار پژوهشگران و محقّقان معاصر امریکا به این نظر شدند، که تنها ترجمه مثنوی معنو و معرفی ‌اندیشه و آرمان مولانا توانست که دیدگاه امریکا را به عالم اسلام تبدیل دهد. یعنی، مجموع این ‌اندیشه‌های غلط و نابجای را، که که در جهان غرب نسبت اسلام پیدا شد، مطالعه مثنوی معنوی و تعلیمات عرفانی این کتاب توانست برطرف نماید.

این ادّا را خود پژوهشگران تأکید کرده‌اند، که جهان غرب دوباره به شناخت واقعی اسلام توسط مولانا رو آورد و در سیمای مولانا حقیقت اسلام را کشف نمود. از این رو، مولانا یک مبشّر نور بر قلوب بشریت است و او پیام مشرق را به مغرب می‌رساند و در مقام بشاورتافرین در مکالمه فرهنگهای شرق و غرب قرار می‌گیرد..

از این که مولانا روحی داشت چون آیینه، قلبی داشت چون دریا و دیدگاهی داشت متفاوتتر از دیگران آیا ما چه گونه می‌توانیم به درق امیک نگاه مولانا به این جهان هستی برسیم؟

مولانا با آن، که یک شخصیت صاحب‌نظر و صاحبمکتب در جهان عرفان شناخته شده است، امّا مثل ما یک انسان بود. بیشتر و پیشتر از ما فراتر رفتن مولانا در آن ظهور کرده، که او فرصتهای زندگی خود را توانست باثمر و در فکر انجام رسالت خود مصرف نماید. این امر باعث گردید، که مولانا قادر به کشف معرفت این جهان شه‌اود و نظر و دیدگاه خود را پیدا نماید. بعضاً هنوز بحثهایی روی ‌اندیشه آن که مولانا شاعر بودن یا نه جاری می‌شود.امّا او مجموع ‌اندیشه، دیدگاه و شناختنهای خود را تا 38 سالگی خیلی مکمّل ساخت. در کنار این، خانواده بسیار ارجمند و بامعرفتی داشت.پدرش بها‌الدّین ولد مؤلف کتاب “ماریف” از نادرترین شخصیتهای زمان خود محسوب می‌یافت. یعنی برای آن دانش و بینش فراوان عرفانی، که از فیض صحبت پدر برداشت، فوت یک محرکی لازم بود، تا جمع آن را مولانا بازگویی کند.به عباره دیگر، غلیان موّاج طوفان ‌اندیشه او را تأثیری اندک لازم می‌آمد، که آن در برخورد با شمس تبریز بروز کرد.. همین طور، با ایجاد این طوفان فکری و انفجار روحی شعر برای مولانا یاور یا وسیله بازگوکننده ‌اندیشه‌های او گردید. و این طوفان مسیر حیات و ‌اندیشه او را دگرگون ساخت. ما چون مثنو و یا دیوان کبیر را می‌خوانیم ، مشاهده می‌کنیم، که زبان شعر مولانا خیلی روشن و روان است، که حتّی یک انسان آدّ می‌تواند آن را بخواند و درک نماید. ببینید، او با همان تفکور و و ‌اندیشه بلندپرواز توانست چنین شعرهای روان و مطنطن و با موسیقیّت بلندی سراید، که برای همگان از اهل موسیقی و خواننده عادّی و دیگر طبقه‌های اجتماعی صمیمانه و گوارا صدا دهند. .موسیقیت و آهنگ شعر مولانا بسیار تأثیر روان رساند به جامعه‌ها.. از این رو، به اصطلاحای ادبی شعر مولانا می‌توان شعر آمده خواند نه شعر آورده. مثلاً، به این مصرعها مرور می‌کنیم:

ای یار کمرسینه ای مطرب شکرها

آواز تو جان‌افزا تا روز مشینم از پا.

یا

همه را بیازمودم، ز تو خوشترم نیامد

چو فرو شدم به دریا چو تو گوهرم نیامد.

وقتی مردم شعر مولانا می‌خواندند، نبض و روحشان به تحریک می‌آمد. از سوی دیگر، با همه روانی در مثنوی یک جهان‌شناسی قدرتمندی ظهور کرده، که از فرهنگ اسلامی، کتاب مقدّس قرآن، سایر ‌اندیشه و افکار مکتب و مذاهب مختلف اقوام منشأ می‌گیرد. همزمان، چون هدف مولانا آفریدن یک نماد انسان کامل بود، توانست، که خلاصه افکار و ‌اندیشه جهانساز انسان آرمانی عمومی‌شهری را تجلّی سازد. از این رو، برای شناخت عمیق این افکار مولانا پیش از همه باید در گوستوره مکالمه فرهنگها قرار بگیریم و آگاهی کاملی از ‌اندیشه‌های فلسفی مکاتب و مذاهب و هر سرچشمه تألیف مثنوی معنوی، که به آن اشارت شد، داشته باشیم.

به نظر شما عشق از نگاه مولانا بزرگتر از عقل است یا برعکس؟

بحث عقل و عشق در ادبیات عرفانی ما از بررسیهای محوری است و مولانا هم در این راستا از مریدان مکتب عشق است، که می‌فرماید:

پس چه باشد عشق دریای عدم،

درشکسته عقل را آن را قدم.

مولانا هم عارف عاشق و هم شاعر عاشق بود و او از دید عارفانه بر این نظر است، که تنها عشق ما را به سوی شناخت اصالت رهنمایی می‌کند و عقل پا در گل در جاده معرفت کردوگار است

طبق نظر مولانا که آفرینش را از عدم می‌داند، آیا این عدم به معنای فنا است یا معنای ژرفتری نیز دارد، که واقعیت این جهان هستی را آشکار بکند؟

اصلاً معنای لغوی این واژه نیستیست و اکثر دانشمندان این را از دید ظاهری می‌فهمند، امّا در فلسفه مولانا عدم آغاز است و فنا سرانجام است.در عرفان این معنی نیست شدن در خود و هست شدن در حق را دارد.این عدم آغاز است، یعنی نیستی، که منشأ وجود انسان می‌باشد.اهل فلسفه به این نظرند، که چون خداوند این عالم را می‌آفرید سراوّل در ‌اندیشه خود طرح آن را بریخت.و این عدم مولانا هم همان نیستییست، هست روی لوح آن پیدا می‌شود و دوباره به آن برمی‌گردد. در یک مصرع از مثنوی هم مولانا تأکید می‌کند، که ما عدمهاییم هستیهانما….در فلسفه مولانا عدم و فنا هر دو دو قطب حسنه می‌باشند، که از یکی شروع گردیده به دیگری انجام می‌یابد.البتّه این ‌اندیشرانیهای مولانا منشأ از فلسفه قرآن دارد، که خداوند انسان را از هیچ چیز هست کرد.

در آخر صحبت می‌خواستم پیام شما را به کلّ جامعه بشری بدانم؟

باز هم بهتر است، که از کلام خود مولانا این پیام را برای یکایک مردم کشور و هر که روی این سطرها به خاطر مولانای بزرگ انگشت ‌اندیشه‌های خود را می‌گذارد، بگوید:

ای سرو روان، باد خزانت مرسد،

ای چشم جهان. چشم بدانت مرسد.

ای آن که تو جان آسمانی و زمین،

جز رحمت و جز راحت جانت مرسد.

تشکّر و سپاس از این ، که وقت گرانمای خویش را نثار ما نمودید.